Hoa sen mọc từ đầm
nước, từ một cõi trần ô trọc đã vươn lên trở thành một bông hoa thanh
cao, bông hoa của vũ trụ. Bông hoa này đã đi vào tâm thức của mọi người,
trở thành hình tượng trong nghệ thuật, trong kiến trúc và điêu khắc.
Đặc biệt hoa sen trở thành biểu tượng trong nghệ thuật Phật giáo của
Phương Đông. Nó tượng trưng cho vẻ đẹp thần bí, huyền ảo, tư tưởng sâu
kín. Trong nghệ thuật Việt Nam, hình tượng hoa sen dày đặc từ các phù
điêu, đá tảng kê chân cột, bệ tượng Phật đến các dáng gốm và họa tiết
trang trí. Song cô đọng và sáng tạo hơn cả là hình tượng hoa sen trong
kiến trúc Phật giáo Việt Nam.
 |
| Gác chuông chùa Keo - Thái Bình
|
Từ xa xưa, người Việt ta đã có câu ca dao:
“Trong đầm gì đẹp bằng sen
Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng
Nhị vàng bông trắng lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”.
Mặc
dù sinh ra trong bùn lầy nhưng hoa sen không bị ô nhiễm mà lại có khả
năng làm thay đổi hoàn cảnh sống, vì hoa sen hễ mọc ở nơi nào thì sẽ làm
cho nước đục nơi đó lắng trong. Sen có cả hương lẫn sắc, nhưng hương
sen không quá nồng mà dịu, gợi một tinh thần cao thượng. Sắc sen kín
đáo, đằm thắm, cánh trắng phớt hồng, nhụy vàng. Từ khi nở đến khi tàn
không hề bị ong bướm bén mảng tới. Qua bao ràng buộc bởi đất, nước đến
được chỗ khoáng đạt hư không, sen tiếp tục vươn lên dưới ánh mặt trời,
kết lấy hoa khai nở, khoe sắc và xông hương tràn ngập không gian.
Sự
hình thành của sen diễn ra theo qui luật nhân quả luân hồi. Sen có cả
nụ - hoa - hạt. Hoa nở tượng trưng cho quá khứ, đài sen tượng trưng cho
hiện tại và hạt sen tượng trưng cho tương lai, sự nối tiếp liên tục.
Trong
Phật giáo, hoa sen biểu trưng cho những giá trị đạo đức, sự thuần khiết
và thánh thiện, sự duy trì và phát triển Phật pháp, trí tuệ dẫn đến
niết bàn. Trên thế giới ít có loài hoa nào có nhiều phẩm chất cao quý
như hoa sen. Bởi vậy mà nhà Phật ví nó như những đức tính của người tu
hành.
Trên
một số quả chuông như chuông chùa Liên Phái, Hà Nội, hay ở kiến trúc
chùa và nhất là trong lời cúng của các sư tǎng thường có cụm từ “Mún ma
ni bát mê hồng” có nghĩa là cầu được lên tòa sen ngọc báu. Bát mê
(padma) có nghĩa là hoa sen.
Trong
kiến trúc Phật giáo, hình tượng hoa sen được lồng vào cấu trúc nhà, một
bộ phận kiến trúc hoặc cả tổng thể công trình với ý nghĩa về sự giải
thoát, giác ngộ Phật pháp. Những công trình kiến trúc tiêu biểu với hình
tượng hoa sen thường xuất hiện trong những giai đoạn hưng thịnh của
Phật giáo. Đó là thời Lý thế kỷ thứ 11 với Chùa Một Cột - Hà Nội; thế kỷ
thứ 17 với tháp Cửu phẩm liên hoa, Chùa Bút Tháp - Bắc Ninh; thế kỷ 18
với Chùa Tây Phương - Hà Tây, Chùa Kim Liên - Hà Nội.
 |
| Chùa Một Cột - Hà Nội |
Hình
tượng hoa sen ở tháp Cửu phẩm liên hoa - Chùa Bút Tháp là một tổ hợp
kết cấu gỗ dạng tháp quay chín tầng chồng lên nhau. Mỗi tầng có một đài
sen rộng chừng 2m, cao 50cm. Cả tháp cao 7, 8m, phía ngoài tháp các cánh
sen bằng gỗ sơn đỏ tạo thành tầng tầng lớp lớp so le nhau. Tầng một đến
tầng chín biểu hiện cho những nấc thang của sự tinh tiến trong đạo
Phật.
Tháp có thể xoay được bởi nó được ǎn chân trụ với một chiếc cối đồng chôn ngang mặt đất và hệ thống
bốn cột cái đặt chung quanh tháp. Cứ mỗi vòng quay của tháp tương ứng
với 3.452.400 lời niệm. Số niệm càng nhiều thì sự thành đạt của kiếp tu
hành càng mau có kết quả. Tháp được đặt trong tòa Tích Thiện Am, ngôi
nhà ba tầng, bốn mái tương ứng với ba cấp chứng quả của người tu hành.
Tháp quay Cửu phẩm liên hoa là một tổ hợp cao hơn giá trị đơn lẻ của một
biểu tượng bông sen. Hay trong hệ thống các hàng lan can ở quanh Thượng
điện và quanh tháp Báo Nghiêm cũng có những bức chạm cả hồ sen với cá,
chim rất ngoạn mục.
 |
| Chùa Bút Tháp - Bắc Ninh |
Nếu
ở thời Lý và thời Lê Trung Hưng thế kỷ 17, hình tượng hoa sen trong
kiến trúc Phật giáo chỉ có tính chất đơn lẻ trong từng chùa như Chùa Một
Cột hoặc một bộ phận kiến trúc như tháp quay ở Chùa Bút Tháp thì đến
thế kỷ 18, hoa sen đã trở thành phong cách kiến trúc của cả một giai
đoạn. Nó đánh dấu sự bừng nở của một phong cách nghệ thuật độc đáo, khởi
đầu từ Chùa Kim Liên và được kế tiếp ở Chùa Tây Phương, một ở trên hồ,
một là trên núi vừa hòa nhập vào thiên nhiên, vừa xác định vị trí, hình
khối của mình trong không gian.
Nếu
kiến trúc trước đó thường chú trọng tuyến ngang, tức là các lớp nhà kéo
dài trên một trục chạy như hình con rồng. Đến giữa thế kỷ 18, nǎm 1792
với kiến trúc Chùa Kim Liên đã xác lập một ý tưởng không kéo kiến trúc
chạy dài, mà cô gọn thành một cụm hình tượng bông sen. Thực chất là kiểu
kiến trúc đưa ba gác chuông gộp lại làm một tạo thành kiến trúc chồng
diêm hai tầng tám mái “Trùng thiềm điệp ốc”. Kiểu kiến trúc này đã có từ
thế kỷ thứ 17 với kiểu kiến trúc tháp chuông Chùa Keo - Thái Bình. Hay ở
Chùa Kim Liên, không chỉ có vẻ đẹp về hình khối, về ý tưởng kiến trúc,
Chùa Kim Liên còn giải quyết được ánh sáng, độ thông gió… Kết cấu theo
bốn hàng chân, nhất quán lối kiến trúc chồng rường. Từ kết cấu đến từng
chi tiết kiến trúc của chùa đều gọn gàng, tạo hình khối kiến trúc ổn
định, ǎn nhập với các yếu tố phù trợ khác như đầu đao cong vút, ô cửa sổ
bán âm bán dương trên bức tường ốp gạch trần. Tất cả tạo nên một vẻ
thanh thoát, cổ kính, huyền bí. Đứng trên đê nhìn xuống, Chùa Kim Liên
thấp thoáng trong lùm cây xanh um tùm chung quanh là hồ, chẳng khác gì
đóa sen nở trên mặt nước.
Cũng
với kiểu kiến trúc Chùa Kim Liên, Chùa Tây Phương được xây dựng tinh
xảo hơn. Chùa được xây dựng trên một ngọn núi hình lưỡi câu, gọi là “Câu
lậu sơn”. Đi hơn 250 bậc đá là tới khu chùa chữ tam với ba tòa Thượng -
Trung - Hạ, kết cấu kèo chồng rường. Các đầu đao kép uốn hình rồng
cong, so le. Đứng ở góc chéo có thể nhìn thấy ba góc kia, thấy được sự
giãn nở của nhiều lớp mái do việc sử dụng độ cao hợp lý. Mái được nâng
cao, đồng thời mở nhiều ánh sáng trong nội thất làm thay đổi khí sắc tôn
giáo của ngôi chùa. Các đầu cột ở hai ngôi chùa này được làm thành bông
hoa sen hoặc làm thành cả hồ sen, thể hiện sự tài hoa, khéo léo của
những người thợ xây dựng chùa.
 |
| Cổng chùa Kim Liên - Hà Nội |
Đặc
biệt phong phú là sen trang trí các hình rồng mây, hình hoa cúc… Chất
trang trí đã làm cho đài sen tươi tắn và sinh động hơn. Như hình chạm cả
dàn nhạc công đang tấu nhạc dâng lên đức Phật ở chân cột đá Chùa Phật
Tích. Hình Phật được tượng trưng bằng một vòng sáng nhọn đầu, còn đài
sen được chạm rất kỹ, tỉ mỉ.
Như
vậy, nét đẹp giá trị nghệ thuật của kiến trúc Phật giáo nói chung, và
kiến trúc hình tượng hoa sen nói riêng là ở kết cấu kiến trúc thực được
tạo ra để thể hiện những ý niệm triết học trừu tượng của Phật giáo, chỉ
bằng một hình tượng đơn giản, giản dị, đó là bông sen.
Cuộc Sống Việt _ Theo hoangvinh.wordpress.com