14-KÊU DÀI MỘT TIẾNG LẠNH HƯ KHÔNG
Một
thiền sinh khi cảm hứng đã làm một bài thơ trong đó có câu: “Sau lưng,
trước mặt, hư không một trời”. Nghe thật lạc loài, buồn bã. Ngược lại,
thiền sư Không Lộ cũng có câu thơ:
“Hữu thời, trực thướng cô phong lãnh
Trường khiếu nhất thanh hàn thái hư”.
(Có lúc lên đỉnh núi cao vút,
kêu dài một tiếng lạnh cả hư không).
Nghe
thực trầm hùng, siêu thoát. Cũng đều ám chỉ khoảng không bát ngát, mà
sao câu thơ của thiền sinh âm hưởng nỗi cô đơn vời vợi của một tâm hồn
hụt hẫng, còn câu thơ của thiền sư lại toát ra vẻ hiên ngang của Người
đã chinh phục được tự tâm, và do vậy chinh phục cả vũ trụ? Vì một bên
còn thấy “cái tôi” ở trung tâm bầu thái hư, từ trung tâm đó có ra sau
trước hai bên, trên dưới, rồi hốt hoảng thấy mình choáng ngợp giữa hư
không. Một bên đhòa tan cái “tôi” cùng vũ trụ nên không còn cảm thấy cô
đơn ngược lại, thấy mỗi hơi thở của mình đều tác động vào vũ trụ, đến
nỗi khi cao hứng (chứ không phải buồn!) mà hét lên một tiếng chơi, thì
cả bầu thái hư trên đỉnh nín cũng lạnh theo hơi thở mình.
Đạo
Phật thường được gọi là “Cửa Không”, rồi thiền sư lại còn làm cho ta
rối mù thêm nữa với một khái mệm “Cửa Không cửa” (Vô môn quan– la Porte
sans entrée hay l'Entrée sans porte – doorless entry) nghĩa là cái cửa
không có lối vào. Không có lối vào thì tại sao lại có tên gọi là “cửa”?
Vì rằng muốn vào thì phải hiểu nghĩa “Không”. Nếu không hiểu nghĩa
Không, sẽ bị hư vô nuốt chửng như thiền sinh nọ trong một giai đoạn của
đời tu. Thực ra không ai tu hành mà không trải qua giai đoạn ấy, gọi là
giai đoạn “chấp không”.
Sắc,
Không trong Bát nhã là hai khái niệm mà người đời và triết học Tây
phương đều cho là hai cực đoan tiêu diệt lẫn nhau, như vật chất và tinh
thần, có và không vân vân. Nhưng với cái thấy của Phật thì sắc và không
“duyên sinh” lẫn nhau, làm điều kiện cho nhau, nên không phải là hai
chuyện khác nhau, do vậy bài Tâm kinh có câu: “Sắc bất dị không, không
bất dị sắc”, (vật chất chẳng khác chân không, chân không chẳng khác vật
chất). Để nhấn mạnh thêm sự “không khác”, câu sau còn nói: “sắc tức thị
không, không tức thị sắc” (Vật chất chính là chân không, chân không
chính là vật chất). Có người đưa ra thuyết lượng tử của vật lý hiện đại
để chứng minh lời Phật, trích dẫn nhà vật lý David Bohm nói vật chất khi
phân tích tới cùng thì thành một cái vừa động vừa tĩnh, chợt biến chợt
hiện, khi thì như ánh sáng, khi thì như năng lượng, và cho rằng khám phá
này rất gần với thuyết sắc không của nhà Phật. Nhưng ta không cần đợi
khám phá khoa học mới thấy “Sắc, không” vốn đi liền nhau không rời.
Thực
tế ta không bao giờ nói “không” về một cái chưa từng có, ví dụ ta chỉ
nói “hôm nay trời không mây” chứ không nói “đất không mây”, vì mây chỉ
có ở trên trời. Như vậy, có ở đâu thì không ở đấy. Một người ham sách
thì than phiền “lâu nay tôi không có sách đọc”, người ham tiền sẽ nói
“lâu nay tôi không làm ra tiền”. Bởi thế, mỗi cái không nói lên một cái
có khác nhau.
Không
mà Phật dạy trong Bát nhã được gọi là Chân không vì nó không tất cả
những cái có theo tiêu chuẩn phàm phu chúng ta đã nói trên, nhưng từ
Chân không đó mà có tất cả mọi sự từ vật chất đến tinh thần. Chân không
ấy có những đặc tính là: trước hết, nó luôn luôn đi liền, tàng ẩn trong
mọi sự vật. Đặc tính thứ hai là nó không biến đổi, sinh diệt như sự
vật. Đặc tính thứ ba và cuối cùng, là nó vượt ngoài mọi khái niệm mô tả
của chúng ta như sạch dơ, to nhỏ, nhiều ít, v.v..
Một
vật được nhận biết trước hết nhờ khoảng không mà nó chiếm chỗ. Hãy tưởng
tượng một cái chum và một cái hủ. Ta nói chum to, hủ nhỏ, bởi vì chum
chiếm một không gian lớn hơn hủ, và nhờ vậy chum chứa được nhiều vật
chất hơn hủ. Nhưng ta không thể nói hư không trong chum lớn hơn hư không
trong hủ, vì ta chỉ thấy cái thành vây quanh chum để thành chum, vây
quanh hủ để thành hủ, chứ hư không trong chum với hư không trong hủ, hay
hư không bên ngoài cả chum lẫn hủ, vẫn là một thứ hư không đó mà thôi,
vượt ngoài khái mệm lớn nhỏ. Vậy là vì có vật chất (sắc) – cái làm nên
tên chum, tên hủ – mà có ra những khái niệm lớn nhỏ, sạch dơ, v.v.. còn
hư không thì không có những khái niệm đối lập ấy. Lại nữa, cái chum, cái
hủ thì bị hủy hoại theo thời gian, nhưng hư không trong đó thì không hề
đổi khác, dù chum có bị vỡ ta cũng không thấy hư không tan vỡ, mà dù
trong chum có chứa gạo hay chứa nước thì cũng chính nhờ cái không của
chum mới có thể chứa đựng.
Một
bình chứa sữa được gọi là bình sữa, chứa nước gọi là bình nước, cắm hoa
thì gọi là bình hoa, nhưng khi không có gì trong đó cả đáng lẽ ta phải
gọi là bình chứa hư không mới phải, tại sao danh từ đó nghe buồn cười,
thừa thãi? Là vì nếu chứa hư không thì cũng như không chứa gì, vì hư
không
trong bình và ngoài bình nào có
khác gì nhau. Thế nhưng cái bình hữu dụng chỉ nhờ khoảng không của nó để
chứa đựng, dù nó làm bằng pha lê cẩm thạch hay làm bằng đất nung.
Tâm
mỗi người cũng như hư không trong mỗi bình chứa, thành trì làm nên bình
chứa to nhỏ, xấu đẹp chính là bức thành ngã chấp, là cái “tôi”. Ta gọi
một người “lành” khi ba nghiệp thân miệng ý nơi họ tốt lành, không hại
ai, và “dữ” là do ba nghiệp nơi họ hung ác. Nhưng ba nghiệp có thể
chuyển được, và đó là mục đích của việc tu hành: sửa đổi thói quen xấu
thành thói quen tốt; như cái bình xưa nay chứa nước mắm, nay đổ hết nước
mắm ra, súc thật sạch, ngâm rửa lâu ngày sẽ hết mùi thối, có thể chứa
nước hoa và được gọi là bình nước hoa. Bình nước hoa hay bình nước mắm
chỉ khác nhau ở cái tên gọi và cách dùng, chứ phần cốt cán là khoảng
không để chứa đựng vốn không khác nhau. Nên Bát nhã dạy, Chân Không
không có sạch dơ, thêm bớt, sinh diệt...
Một
bình chứa nước mắm quá lâu, khi đổ ra mà đựng nước hoa vào liền thì nước
hoa ấy sẽ không thơm mùi nước hoa mà ta chỉ ngửi thấy toàn mùi nước
mắm, không thể sử dụng vào việc gì được: xịt vào áo thì thối cả áo, mà
cũng không thể dùng để nêm thức ăn như nước mắm. Người hành đạo còn tâm
thế gian cũng vậy, như một cái bình chưa được súc rửa sạch sẽ, vẫn còn
toát ra mùi nước mắm bám vào trong bình đã quá lâu.
Khi
ngồi thiền, là ta trở về với cái nền tảng Chân Không từ đó phát xuất tất
cả ý nghĩ thiện ác thánh phàm, Phật và chúng sinh... mà Phật gọi là
Chân tâm, Như lai tạng, Bản lai diện mục hay Chân như v.v.., có rất
nhiều tên gọi. Nghĩa là ta lưu ý đến cái bình (container) thay vì những
vật chứa trong bình (contained). Có khi ta cảm thấy tâm tĩnh lặng, thư
thái, tưởng như ý nghĩ hay VỌNG TƯỞNG lặng mất, hơi thở cũng như chấm
dứt theo với tư tưởng, và có người đâm hoảng sợ.
Nhưng
giây phút đó dù kéo dài bao lâu cũng có lúc chấm dứt, và thói quen tư
tưởng lại nổi lên trở lại như cũ; ví như từ cái thành bình, lại toát ra
mùi thối của nước mắm, hoặc mùi thơln của nước hoa tùy theo lâu nay bình
chứa chất gì trội nhất, mà Duy thức học gọi là những hạt giống nghiệp.
Như vậy sự tĩnh lặng mà ta lầm tường là Chân không đó không phải là chân
không thứ thiệt, mà chỉ là một giai đoạn nghỉ mệt của cái tâm thức đã
quen bon chen từ vô lượng kiếp, nay nhờ thực tập, nó tạm lắng yên xuống
đáy sâu, thời gian vắng lặng an tịnh này kéo dài lâu mau do thực tập
quen hay chưa quen. Cái “thấy thanh tịnh này”, một cái thấy do duyên
sinh, nhờ thực tập, nhờ ngồi lâu mà thấy, thì không phải cái ta cần đạt,
vì nó rất nguy hiểm. Phật gọi nó là một ma chướng cho giải thoát, vì ta
sẽ cho mình có thần thông và bám vào những sở đắc do thần thông mang
lại, như tài sản danh vọng. Biết bao người tu phải đọa vì chứng đạo nửa
vời như thế. Bởi thế Phật dạy cần phải tu chỉ quán song hành, hay “định
tuệ song tu” chứ không nên chấp nhặt vào việc ngồi mà cũng không được bỏ
qua việc ngồi. Làm sao kéo dài thời thiền định trong suốt cả ngày hoạt
động của ta, nghĩa là “vào trong thanh sắc không bị thanh sắc lừa dối”,
luôn luôn thấy được vô thường, vô ngã, chân không, dù có chạm xúc bất cứ
kinh nghiệm gì trong cuộc sống, vì chân không có mặt khắp mọi sự trong
ta và ngoài ta, không đợi ngồi thiền mới thấy. Ngồi thiền là để thấy cho
rõ hơn mà thôi.
Hạt
giống nghiệp phát xuất từ nền tảng ngã chấp, ví như mùi thơm hay thối
toát ra từ cái thành của bình chứa nước hoa hay nước mắm. Nên nghiệp
lành nhiều thì sinh cõi trời, hưởng phước dài lâu và gặp hoàn cảnh sung
sướng, giống như một cái bình chứa nước hoa đương nhiên được ở chỗ cao,
được nâng niu vì đựng đồ quý; còn một hủ phân thì để ở chỗ thấp xấu, lăn
lóc trong những chỗ tồi tàn... Nhưng tất cả hai thứ đồ đựng ấy đều phải
bị hủy diệt bởi thời gian, và bình nước hoa dễ có ngày bị sử dụng bậy
mà thành đồ phế thải. Những việc lành còn chấp ngã cũng rơi vào nguy cơ
là hưởng phước hữu lậu, nghĩa là có quả báo hạnh phúc, nhưng chính hạnh
phúc đó lại trở thành nguồn gốc đau khổ cho người được hưởng nó: như
người trúng số độc đắc đi lãnh tiền về lại bị giết vì túi tiền mình
mang. Vì lẽ đó, người tu hành cần có chính kiến để thấy mọi quả báo khổ
vui không thực, để đừng chấp quả báo mới mong giải thoát Cái tôi vốn
không thực, nhưng do vì từ vô lượng kiếp ta dã lầm thấy là thực, và do
thấy lầm, nên đã tạo vô số ác nghiệp và ân oán giang hồ.
Bây
giờ giải tán cái tập đoàn ấy không phải đơn giản, cũng như không thể súc
sạch bình nước mắm trong sớm chiều. Khi tu tập một thời gian lâu dài,
tránh tất cả ác làm tất cả lành, trong tinh thần vô ngã không cầu quả
báo, thì cũng như súc cái bình thực sạch không còn một mùi nào nữa dù
nước mắm hay nước hoa (vì người tu đại thừa khi hành thiện không thấy có
ta, người, ví như không để nước hoa dính vào mình, không tô bồi cho cái
thành trì bản ngã). Khi ấy cái bình (tâm) luôn luôn trống rỗng, và
khoảng chân không bên trong không khác gì khoảng không bao la bên ngoài,
thành trì bản ngã – tức cái thành vây quanh một không gian nhỏ hẹp làm
nên cái “tôi” dần mỏng đi và biến mất, hòa thành nhất thể với thái hư to
rộng, ấy là niết bàn giải thoát ngay trên đời này, không đợi chết rồi
mớt đạt được. Nhưng theo pháp thiền Dzogchen của mật tông, thì giây phút
chết đối với một người như vậy (luôn luôn tuệ quán về Chân Không) là
cao điểm của giác ngộ, vì chỉ khi ấy ánh sáng căn bản, tức điểm linh
quang hay tinh chất của ngũ uẩn đã được chuyển hóa, mới hiển hiện nguyên
vẹn, rực rỡ, vì không còn bị che lấp bởi thân xác và sự chấp thủ thân
xác. Người tu tịnh độ thì thấy ánh sáng ấy như là hào quang của Phật A
Di Đà, nhưng mật tông thì thấy đó là ngũ uẩn đang tan vào thể chất uyên
nguyên của nó, nghĩa là tràn khắp vũ trụ và trở thành tia vũ trụ.